Запозичення в польській релігійній лексиц

soteriologia (gr. soteria-zbawienie+logos-slowo, nauka) wystepujaca w wielu religiach wiara w zbawcza role czynnikow nadprzyrodzonzch; w teologii chrzescijanskiej - doktryna o odkupieniu swiata przez Chrystusa[34,693];

teologia (gr. theologia) teoria Boga lub bogow powstajaca na gruncie danej religii, zakladajaca prawdziwosc jej twierdzen, podejmujaca jej wyklad, interpretacje i obrone[34,754].

3.1.4. Запозичення серед назв книг для богослужбового вжитку

В польській Церкві, як і скрізь в світі, для проведення богослужінь і літургії використовують різні книги, молитовні збірники, древні сувої, релігійні тексти тощо. У зв`язку з тим, що релігія сама є свого роду запозиченням, то і більшість цих назв прийшла у мову разом з нею.

До цієї групи відносимо наступні слова:

antyfona (srdw.-lac- antiphona, z gr. antiphonos) w liturgii chrzescijanskiej - krotki tekst modlitewny, dawniej spiewany na przemian przez dwa chory po wersetach psalmu, obecnie przeplatajacy psalmy i hymny lub wystepujacy samodzielnie[34,38];

Biblia (gr. biblion, lm. biblia - ksiegi) zbior ksiag uwazanych przez Zydow i chrzescijan za swiete i natchnione przez Boga [34,78];

Ewangelia (gr. euangelion - dobra nowina) ksiegi Nowego Testamentu zawierajace opis zycia i nauke Chrystusa; takze ksiegi niekanoniczne, apokryficzne[34,205];

filakterie (p.-щac. phylacterium - amulet, z gr. phylaktзrion) zwitki pergaminowe z cytatami z Piжcioksiжgu, umieszczone w dwуch pudeщkach, ktуre wyznawcy judaizmu przymocowuja na lewym ramieniu i na czole w czasie modlow[34,217];

homilia (gr. homilia) rodzaj kazania objasniajacego tekst biblijny[34,285];

katechizm (gr. katechismos - nauczanie) zwiezly wyklad zasad wiary chrzescijanskiej, zwykle w formie pytan i odpowiedzi; ksiazka zawierajaca ten wyklad [34,348];

ministratura (lac. Ministrans - uslugujacy) w Kosciele katolickim - zbior liturgicznych opowiedzi ministranta przy mszy; przepisy sluzenia do mszy[34,480];

psalm (gr. psalmos) biblijny utwor poetycki, majacy charakter modlitwy (glownie spiewanej) w judaizmie i chrzescijanstwie[34,612];

regula (lac. regula) zbior norm postepowania ustalonych dla zakonnikow przez zalozyciela zakonu i potwierdzonych pzez papieza lub biskupa[34,635];

rytual (lac. ritualis - obrzedowy) ksiega zawierajaca pzepisy normujace odprawianie czynnosci kultowych[34,660];

symbol (gr. symbolon) symbol wiary - zbior podstawowych zasad wiary w danym wyznaniu[34,718];

Testament (lac. testamentum) Nowy T. - zbior ksiag swietych obejmujacy: 4 Ewangelie, Dzieje apostolskie, 21 listow apostolskich oraz Apokalipse sw. Jana; stanowi czesc Biblii, powstala w I i poczatkach II w. n.e.; Stary T. - zbior ksiag swietych obejmujacy wedlug kanonu katolickiego 21 ksiag historycznych, 17 - proroczych i 7 dydaktycznych (wedlug kanonu zydowskiego - ogolem 39 ksiag); stanowi czesc Biblii (dla judaizmu - cala Biblie), powstala przed II w. p. n.e.[34,760];

tradycja (lac. traditio) w teologii katolickiej - drugie obok Pisma Sw. zrodlo objawienia, obejmujace pisma ojcow Kosciola, teologow i pisarzy koscielnych pierwszych wiekow oraz postanowienia soborowe, orzeczenia papieskie itp.[34,767];

Wulgata (lac. Vulgata, od vulgatus- rozpowszechniony) lacinski przeklad Biblii dokonany przez sw. Hieronima w IV w. uznany przez Kosciol rzymskokatolicki za tekst autentyczny [34, 811].

3.1.5. Запозичення серед назв речей для богослужбового вжитку

Крім різноманітних книг при проведенні богослужінь та літургії в Церкві також використовують речі, призначені для богослужебного вжитку. Серед великої кількості слів на позначення цих речей запозиченнями є наступні:

ampulka (lac. ampulla) naczynie do wody lub wina uzywane przy mszy[34,29];

dalmatyka (lac. dalmaticus - dalmatynski, dalmacki) w Kosciele rzymskokatolickim - uroczysty stroj liturgiczny diakonow, przypominajacy ornat z krotkimi, rozcietymi rekawami [34,133];

feretron (gr. pheretron - nosze) przenosny oltarzyk lub obraz noszony w czasie procesji[34,214];

hostia (lac. dosl. - przedmiot wiary) w Kosciele katolickim - okragly oplatek z maki pszennej bedacy przedmiotem ofiary mszalnej lub konsekrowany wystawiany w monstracji dla adoracji[34,288];

ikona (gr. eikфn - obraz) w sztuce bizantyjskiej i wschodniochrzeъcijaсskiej: obraz o tematyce religijnej, wyobraэajаcy zwykle osoby swiete, sceny biblijne i liturgiczno-symboliczne[34,297];

kapa (srdw.-lac.cappa) w Kosciele katolickim - ozdobna szata liturgiczna w ksztalcie peleryny (z kapturem) zapinanej pod szyja na klamre[34,337];

mensa (lac. dosl. stol) plyta kamienna tworzaca gorna czesc stolu oltarzowego[34,466];

ornat (lac. ornatus - stroj) w liturgii katolickiej: wierzchnia szata, uzywana przez ksiedza podczas odprawiania mszy[34,535];

paschal (lac. paschalis (cereus) - (swieca) wielkanocna) w Kosciele katolickim: duza, ozdobna swieca woskowa poswiecana w Wielka Sobote[34,555];

pektoral (lac. pectorale) ozdobny krzyz ze szlachetnego metalu, z relikwiami, noszony na piersiach przez wyzsze duchowienstwo katolickie[34,560];

relikwie (lac. reliquiae) szczatki ciala osob uwazanych za swiete lub przedmioty majace z nimi jakis zwiazek, bedace obiektem kultu religijnego[34,639];

tabernakulum (lac. tabernaculum - namiot, pozniej - pzrybytek, swiatynia) szafka na srodku oltarza w Kosciele katolickim, w ktorej przechowuje sie konsekrowana hostie; cyborium[34,739].

3.1.6 Запозичення серед назв релігійних понять

Серед запозичень в польській релігійній мові виділяється невеличка група слів на позначення релігійних понять. До неї належать наступні слова:

adoracja (lac. adoratio) oddawanie czci Bogu lub przedmiotom kultu religijnego[34,6];

celibat (lac. caelibatus - bezzenstwo) bezzennosc duchownych w niektorych religiach[34,103];

charyzmat (gr. charisma - dar) wg. Teologii: szczegolny dar laski bozej; w religioznawstwie - typ zarliwosci religijnej wyrozniajacej danego osobnika od otoczenia[34,110];

credo (lac. dosl. wierze) wyznanie wiary katolickiej, zbior glownych zasad wiary[34,12];

predestynacja (lac. praedestinatio) w wielu religiach: przekonanie, ze posmiertne losy czlowieka (jego zbawienie lub potepienie) sa ustalone z gory przez wole Boga[34,597];

profanum (lac. pro - przed+fanum - okreg poswiecony) sfera tego, co swieckie (przeciwienstwo - sacrum)[34,602];

stygmat (gr. stigma - punkt, pietno) rana na ciele pojawiajaca sie u niektorych osob w zwiazku z rozpamietywaniem meki Jezusa (zjawisko tlumaczone przez medycyne zaburzeniami natury neurowegetatywnej)[34,707];

taumaturgia (gr. thaumatourgia) moc czynienia cudow przypisywana w niektorych religiach bogom, swietym, prorokom, krolom[34,747].

3.1.7 Назви установ та інституцій

Невелику за чисельністю групу складають слова, які становлять назви установ, інституцій тощо. Сюди відносимо такі слова:

diakonat (srdw.-lac. diaconatus, z gr. diakonos - diakon) w Kosciele ewangelickim - instytucja dobroczynna pozostajaca pod opieka diakona[34150];

dziekanat (srdw.-lac. decanatus) w Kosciele rzymskokatolickim - kilka parafii stanowiacych jednostke administracyjna, podlegla bezposrednio wladzy dziekana[34,170];

diecezja (gr. dioikesis - zarzadzanie domem) koscielna jednostka administracyjna pozostajaca pod zarzadem biskupa[34,152];

inkwizycja (lac. inquisitio) instytucja Kosciola katolickiego powolana XIII w. przez papiestwo (pozniej przyjeta takze przez niektore Koscioly protestanckie) w celu tepienia herezji, stosujaca tortury i palenie skazanych na stosie; zniesiona w XIX w.[34,307];

kalwaria (Calvaria, lac. nazwa wzgorza pod Jerozolima, na ktorym ukrzyzowano Jezusa) kaplice lub koscioly, rozmieszczone zwykle na pagorkowatym terenie, poswiecone kultowi meki Jezusa[34,332];

prowincja (lac. provincia) w Kosciele rzymskokatolickim: obszar kilku diecezji podleglych metropolicie lub kilku klasztorow podleglych prowincjalowi[34,609];

synagoga (gr. synagфgз - zabranie, zgromadzenie) dom modlitwy эydуw; bуэnica[34,720].

3.2 Запозичення зі слов'янських мов

На теренах Польщі, в склад якої входили також завойовані Литвою російські землі, майже скрізь вживалися старобілоруська та староукраїнська мови. Уся Русь та послідовники східної Церкви молилися старо-церковно-слов`янською мовою. В той час, як їх розмовна мова насичувалася полонізмами, мова Церкви становила окрему непроникну площину, недоторкану сферу [21,65]. До польської мови потрапили з неї головним чином адміністративні терміни, назви установ, звання духовних осіб та ін.

Слова, пов`язані з православ`ям, проникали до польської мови разом з іншими російськими словами протягом досить довгого проміжку часу. С.Урбаньчик, укладаючи Slownik staropolski, знайшов 150 слів, які потрапили до польської мови до 1500 р., і які він визначив як запозичення з української мови [33,437-444]. Серед них пов`язані зі Східною Церквою наступні:

bat'ko `піп', в польській мові слово отримало форму bajtko у зв`язку з відсутністю в ній м`якого t; czerniec `монах' від чорного вбрання; diaczek і diak `канцелярський писар` але звернувшись до етимології слова (грецька мова) diakos// diakon `слуга' можемо визначити початкове значення - помічник жреця; humion `ігумен`; krylos `клер`; maslnica `остання неділя перед Великим Постом`; metropolit; monastyr; popadia і popowicz, popowski, popowy; prazniczne `вид данини` та praznik `відпущення гріхів`; proskura `літургічний хліб, який використовується в Церкві`; wladyke `сан єпископа`. В сумі 13 слів, не враховуючи похідних.

В своїй монографії Wyrazy ukrainskie w polszczyznie literackiej XVI wieku (Торунь 1980) Т. Мініковська крім слів krylos та wienczanie додає до вище згаданих ряд нових слів [27,65]:

archimandryta `сановник східної Церкви`; bieliec; bies; cerkiew `храм східного обряду`, в той час, коли в старопольських джерелах це найчастіше `костел як храм чи інституція`; chula `святотацтво`; czarnoresza `вбрання православних монахів`; episkop; jestestwo `вживається відносно осіб Святої Трійці`; kumer `статуя божества`; mironosiciel від mir `мир`, вживається як прізвисько митрополита; obiednia `меса`; protopop `сан духовної особи в Церкві`; sobor `зібрання духовенства з метою обговорення певних проблем`; Stretenne `свято на честь зустрічи Христа-немовляти зі старцем Симеоном`; zaczalo `частина розділу Євангелія`.

Серед російських запозичень, зафіксованих в Slowniku wyrazow obcych маємо слова, що називають церковні інституції:

sobor - cerkiew o charakterze katedralnym [34,688];

lawra (ros. z gr. laura - ulica, klasztor) pierwotnie - mieszkanie anachorety w dawnym Kosciele wschodnim, obiecnie - wiekszy klasztor prawoslawny [34,440].

Що ж стосується назв осіб, то в польській мові залишилося слово raskolnicy (ros. raskolnik, od raskol - rozlam) zwolennicy ruchu religijno-spolecznego powstalego w XVII w. w Rosji jako reakcja przeciw reformie liturgicznej patriarchy Nikona, a tym samym przeciw oficjalnemu Kosciolowi prawoslawnemu popieranemu przez panstwo; tworzyli sekty rozpadajace sie na dalsze odlamy cerkwi prawoslawnej; staroobrzedowcy, starocerkiewcy [34,627].

Серед чеських запозичень слід згадати слова, що позначають речі, осіб:

komza (czes. komze, ze srdw.-lac. camisia - koszula) w Kosciele katolickim: biala szata liturgiczna, zwykle krotsza od alby [34,375];

puszka (czes.puska, z niem. Buchse) zloty lub pozlacany kielich z przykrywka sluzacy do przechowywania komunikatow [34,618];

kaplan (czes. kaplan, ze srdw.-lac. capellanus) a) osoba pelniaca funkcje kultowe, do ktorej nalezy m. in skladanie ofiar; b) w Kosciele katolickim - duchowny majacy swiecenia uprawniajace do odprawiania mszy i udzielania sakramentow[34,339];