Образ белорусской хаты в белорусской культуре

адухаўлення:

А як дзікія

Ветры ўсходзяцца

Ці:

Цьмой-лучынкамі

Вокны жаляцца [27;634]

На першы погляд кідаецца пэўная змрочнасць, але ўсё ж такі агульны

настрой, здаецца, аптымістычны. Увогуле, у творчасці Купалы гучыць вера ў

будучае роднага краю. І, можа, такі вобраз хаты – гэта вобраз тагачаснай

Беларусі. Але ж “і палацы ўсе перастоіш ты”.

Алегорыя Беларусь – хата даволі актуальна ў творчасці Янкі Купалы і

праходзіць праз яго паэзію як заклік:

Развейся, туман, расплывіцеся, хмары,

Над хатай пахілай маёй! [12;35]

І няхай “хата пахілая”, але ж яна “мая”. Радкі гэтыя дыхаюць жыццём,

абуджаным духам, сапраўдным жаданнем нешта рабіць, змяняць.

4.2. СІМВАЛІЧНАСЦЬ ДОМА-ХАТЫ Ў ДРАМЕ КУПАЛЫ “РАСКІДАНАЕ ГНЯЗДО”

Але ж абагульнены вобраз хаты Янка Купала прадэманстраваў у п’есе

“Раскіданае гняздо”. Максім Гарэцкі назву самой п’есы разглядаў як “сімвал

раскіданай Беларусі з часоў пярэдадняй сусветнай вайны і сацыяльнай

рэвалюцыі” [6;338]. Такую ролю адыгрывала хата ў драме.

У той жа час хата як сімвал сямейнага яднання: няма хаты, разбурылася

– разляцеліся ўсе, як птушкі з таго гнязда. І насуперак гэтаму, “гняздо” –

як нейкі “камень”, які цягне “на дно”. Селянін прывязаны да таго, што мае,

няхай у “старой хаткі сцены дрыжаць”[12;90], але ж гэтае “пахілае”,

“крывое”, “вузенькое” – сваё.

Своеасаблівая папярэдніца “Раскіданага гнязда”, - паэма “За што?”,

напісаная ў 1908 годзе. Сярод тых зерняў, з якіх узнікла задума паэмы “За

што?”, а затым і драмы “Раскіданае гняздо”, была і даўняя радавая крыўда

Луцэвічаў на паноў Радзівілаў, якія сагналі сям’ю арандатараў-чыншавікоў з

апрацаванай імі зямлі. Дзед Ануфрый Дамінікавіч доўга судзіўся з панам за

роднае гняздо, што адабрала ў яго шмат сіл і здароў’я і скараціла век; унук

жа, Янка Купала, на пачатку XX стагоддзя вынес сямейную крыўду “на свет

цэлы”, асэнсаваўшы яе як трагедыю эпахальную, агульнанародную, за якой

стаяла ўсё тое ж пытанне – быць ці не быць беларускай нацыі [8;94-95].

“Раскіданае гняздо” адлюстроўвала цярністы шлях беларускага сялянства

ў пошуках страчанай бацькаўшчыны і лепшай долі.

Тут катастрофа захапіла не толькі “чалавечыя” персанажы, але і

сімвалічныя вобразы, якія жылі ўжо ў ранейшых купалаўскіх творах.

Хата – вобраз – сімвал, знаёмы нам з “Адвечнай песні”, “Паўлінкі”,

“Прымакоў”.

У “Раскіданым гнязде” яна выступае не толькі як чалавечае жытло, але

як “храм”, дзе моліцца зямлі язычнік Зяблік, таксама як частка Сусвету ды

зямная мадэль апошняга. Зрэшткі, хата была спрадвеку для чалавека, які ў

архітэктуры свайго жытла ўвасабляў уласнае прасторавачасавае ўспрыняцце

светапабудовы. “Будуючы жытло, храм, горад, чалавек з дапамогай лагічных

структураў тварыў мадэль Сусвету” – сцвярджае этнограф А. Нароўская

[17;44]. “Беларускі народ данёс да сярэдзіны ХІХ стагоддзя лагічную

ідэаграму, закладзеную ў аснову будаўніцтва дома. Яна ўяўляе з сябе

ідэальны квадрат, бакі якога не павінны перавышаць дзевяць крокаў з

пакладзенымі ў цэнтр 4 камянямі” [17;44].

Адносіны Зябліка да хаты, што будаваў яшчэ з бацькам-нябожчыкам,

гэтаксама як і да зямлі, нагадваюць нейкі культ. Руйнаванне старой хаты ў

ягоных вачах – глабальная сусветная катастрофа, фактычна – руйнаванне

самога Сусвету, на руінах якога яму не будзе месца [5;124]:

“Лявон... (як памешаны) Дзе я? Што я?

Цёмна, страшна кругом? Чуваць трэск

над хатай, сыпецца пясок. Во, во!

З неба пясок сыпецца, а можа, гэта

Зоркі нашы валяюцца, што павядуць нас

па свеце з кіем жабрачым?” [13;215]

Чалавек не бачыць будучыні. Няма хаты – няма сэнсу, няма жыцця. У

вобразе Лявона Купала перадаў трагедыю тыповага селяніна. Яго

недасведчанасць не дала магчымасці знайсці яму іншае выйсце, акрамя смерці.

Чалавек вар’яцее, бо хата для яго як дзіцё, якое ён нарадзіў, песціў і

раптам – усё, нічога няма, усё разбураецца на вачах. Самы вялікі боль –

страціць тое, што сам гадаваў, тое, чый лёс ты рабіў, сваімі рукамі:

“Не! Не! Гэта не зоркі, а жывы

пясок, што я на хату цягаў на

сваіх плячах... О, мой пясочак...

залаты пясочак. Я цябе цягаў на

вышкі, угару, а ты мяне ўнізе, на

векі вечныя засыпаеш. Сыпся! Буйным

градам сыпся!” [13;215-216]

Кожны герой гэтай драмы мае свае індывідуальныя адносіны да гэтай

трагедыі – страты хаты. Аўтар не мае намер данесці чытачу нейкі адзіны

пэўны позірк. Але трагедыйнасць драмы падаецца праз вобраз Лявона Зябліка і

праз яго стаўленне да страты хаты. Канешне, ён клапоціцца пра будучы лёс

сям’і, якая апынулася на вуліцы, але не менш, а можа, і больш, душа яго

баліць па ягоным “дзіцяці”.

Выгналі з хаты, выгналі людзі,

Выгналі косці жывыя;

Сівер со снегам рынуўся ў грудзі,

Рынуўся зверам на шыю [5;120]

Вельмі дакладныя радкі да сітуацыі, да душэўнага стану Лявона. Але ж

гэтая катастрофа – разбурванне чалавечага сусвету – сапраўды трагічная, яна

нашмат глыбей, чым драма бясхатняга селяніна з верша “Згнаннік”.

Чаму, аналізуючы “Раскіданае гняздо”, а дакладней, вобраз хаты у

п’есе, найбольшая ўвага гэтай страты надаецца трагедыйнаму вобразу Зябліка?

Бо гэта любоў да зямлі ягонай, да бацькавага дома, гэта тая прывязанасць,

страта якой – усё роўна як смерць. Для яго гэта як страта нечага жывога,

што дыхае і мае розум.

Зяблік адметны тым, што сам адчувае не толькі сваю знітаваннасць з

зямлёй, але і адчужанасць ад яе, ён моліцца зямной сіле, але й упінае яе за

свае нягоды. У размове Лявона з сямейнікамі гэтая антанімія выяўляецца

досыць выразна:

“Лявон... Кожны каменчык на полі і кожны кусцік на сенажаці

змалку ўжо знаў, як сваіх пяць пальцаў на руцэ... На гэтых гонейках пасціў

скацінку... араў, сеяў, касіў. А тут!.. Суд – вон выганяюць! Кінуць тую

хату, скуль бацьку і матку на магілкі вывез, кінуць тое поле, дзе кожную

скібіну потам крывавым скрапіў. Эх, эх! І я гэта маю дарма ўступіць,

адрачыся?! Чалавек з зямлёй зрастаецца, як гэта дрэва: ссячы дрэўца –

засохне, адбяры ў чалавека зямлю – згіне” [13;213].

Гэта як прыгавор Зябліка самому сабе. Нейкая абмежаванасць не дае

магчымасці думаць шырэй за гэтую філасофію, селяніну-вяскоўцу зразумелую.

Пачуццё знітаванасці з зямлёй ды пакланенне ёй у Лявона часам удае

гэткім безразважным, што можа нагадваць паганскае пакланенне фетышу, і,

натуральна, калі фетыш “падманвае”, гэтае пачуццё абарочваецца нянавісцю.

“Зямля здрадзіла” – прыходзіць да высновы герой [5;123].

“Лявон (глуха). Чым я вінен? Чым я вінен? Што любіў гэту зямлю,

гэту родную нашу!..” [13;213]

Лявон Зяблік не можа пагадзіцца душой з тым, што перастае жыць і

працаваць на тым кавалку зямлі, які адышоў яму ў спадчыну.

Паказваючы драму сям’і Зяблікаў, пісьменнік выходзіць далёка за межы

яе, бо ў лёсе адной сям’і бачыць усю старую Беларусь, якую кожны багаты і

дужы мог рабаваць, паліць, руйнаваць, выганяць яе народ з адвечнага

гнязда[26;127]. Купала паказвае глыбока сацыяльны канфлікт, зачынам якога,

грунтам з’яўляецца тая хата, разбураванне якой разбурыла і лёсы герояў.

4.3. “...ЯК Я Ў ХАТУ ЎВАЙДУ, МЯНЕ ШТОСЬЦІ ГНЯЦЕ”

Любоў да свайго кута, да сваёй хаты, прывязаннасць да той мясціны,

дзе нарадзіўся, да Бацькаўшчыны. І, канешне, усё навакольнае асяроддзе,

родныя пейзажы – усё гэта той жа дом, які цягне да сябе і ўстае перад

вачыма як твая Радзіма.

Вобраз хаты не можа ўспрымацца асобна, проста як будыніна – яна як

частка пейзажу, як “ложак” у вялікай хаце Сусвету. Дом – гэта той неабходны

прытулак, і ён заўжды будзе родным, але ж ніколі рука чалавека не

ўзбагаціць яго так, як узбагаціла рука Першатворцы наш край.

...Як я ў хату ўвайду, мяне штосьці гняце

Бледны сум падыходзіць – прыносіць нуду

У запляснелым кутку цень касцісты цвіце, -

Мяне штосьці гняце, як я ў хатку ўвайду[12;129]

“У вузенькай хатцы” няма дзе развярнуцца, не прыносіць утульнасць і

“хата крывая”, “там, у хацінке, там, у пахілай”, няма спакою і

задавальнення. Гэта сваё, але ж гэта не тое, што заслугоўвае чалавек. Можна

прыняць гэта і дзень за днём цягнуць такі цяжар, не бачыць нічога навокал.

Тут вобраз хаты супрацьпастаўлены полю: “Як я полем іду, гнецца колас ка

мне...”. Вось дзе ён селянін-гаспадар, і ўжо не яго штосьці гняце, а да яго

гнуцца, яму служаць. Гэтыя радкі прымушаюць задумацца, шырэй зірнуць на

свет і ўбачыць моц чалавека. Не трэба абмяжоўваць жыццё сваім уласным

кутом, а бачыць свой дом – Айчызну больш магутнай і ўладкоўваць яе як сваю

маленькую хатку.

Чалавек адчувае сябе прыніжаным, калі застаецца сам-насам са сваёй

беднай хацінкай, са сваім гаротным лёсам. Але варта вырвацца на волю, на

прыроду, дзе людзі, дзе грамада, як зноў ён у добрым настроі[26;101]. Верш

“Як я полем іду” скіраваны на тое, каб задумацца над тым, што чалавек

адчувае сябе чалавекам, калі ён не пазбаўлены грамадскіх сувязей, калі ён

актыўна дзеючая асоба.

Тут таксама зродненасць чалавека з навакольным светам. Чалавеку

добра, калі ён адчувае сваю еднасць з прыродай: калі ён полем ідзе, і

лугам, і лесам. Тады і колас гнецца, адбіваючы яму паклоны, і траўка

сцелецца ля ног, і думкі зважна снуюцца. Ён, чалавек, - цар прыроды, повен

пашаны, павагі, славы дагэтуль, пакуль не пераступіць свой родны парог...

[26;101]

І, канешне, тое, што старая хата Зяблікаў была разбурана, мае

сімвалічны характар. Драматург заклікае народ і інтэлігенцыю да змагання за

вяртанне спадчыннага права на сваю зямлю і хату. Заклік да тых, хто здольны

прыняць яго. Гэта як штуршок, які не пакідае альтэрнатывы: змагацца ці

пайсці з торбай па свеце. Моцны прымае першае.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

У агульным выніку трэба яшчэ раз узгадаць, што вобраз дома ўвасобіў у

сабе як міфічны і сакральны, так зямны і рэальны змест.

У архаічнай свядомасці кожнае жытло надавала свету прасторавы сэнс,

аддзяляла чалавека ад космаса. У доме як бы суіснавалі чалавек і Сусвет,

унутранае і вонкавае, таму станавіліся магчымымі перакадзіроўкі паміж

часткамі чалавечага цела, элементамі космасу і дэталямі хаты. “Дом можа

быць “разгорнуты” ў Сусвет і “згорнуты” ў чалавека”[1;15].

Сам сусвет асэнсоўваўся на пэўным этапе як велізарны дом з належнымі

яму атрыбутамі: цэнтрам, які часцей уяўляўся ў выглядзе Сусветнага дрэва,

неба-столлю і г.д. Семантычны комплекс дома акумуляваў у сабе такія

істотныя ідэалагічныя канстанты, як сацыяльнасць, сакральнасць унутраннай

прасторы, паказ грамадскай арганізацыі, сям’і, тэхналагічны код,

псіхатэрапеўтычную функцыю ды інш[4;17].

Вобраз дому ў беларускай культуры мае не толькі ролю пэўнай

архітэктурнай пабудовы, жытла, а разглядаецца значна шырэй.

Цяпер, на пачатку ХХІ стагоддзя многае змянілася ў жыцці беларускага

народа. Змянілася і сялянская хата, яе абсталяванне. Адыйшлі ў мінулае

многія са згаданых старажытных абрадаў, што адбываліся ў хаце. Сёння хата

ўжо не ўспрымаецца паменшанай мадэллю сусвету. Гэта хутчэй тое, што

знакаміты архітэктар мінулага стагоддзя Ле Карбюзье назваў “машынай для

жытла”. Але не варта абмінаць традыцый мудрасці прашчураў. Не, не да твару

нашаму дому быць толькі “машынай” для жылля[14;15].

Але калі прашчуры мелі сваю філасофію жылля, што адлюстравалася ў

розных абрадах, звычаях, павер’ях, то і ў нас мусіць скласціся свая

філасофія жылля, якая б увабрала ў сябе ўсё лепшае з мінулага і поруч з тым

засведчыла сённяшні светапогляд.

Як глыбока можна пайсці, як шмат новага знайсці для сябе...

Зайздроснае становішча выкладчыка дазваляе яму даносіць вучням вобраз хаты-

дома ў тым накірунку, які бліжэй яму самому ці больш зразумелы вучням. Ёсць

магчымысць спалучыць літаратурныя творы і мастацкія – разам яны ствараюць

цэласнасць дадзенага вобраза.

У гэтай працы я закранула творцаў пачатку ХХ стагоддзя – сучаснікаў

істотных гістарычных падзей у нашай краіне. І, канешне, вобраз хаты-дома

нясе адбітак гэтых падзей і ў іх творах. Гэта яшчэ больш пашырае

сімвалічную ролю хаты ў мастацтве.

Нельга рабіць дакладныя межы: як трэба і як рабіць. Ёсць нейкі грунт,

якога трэба прытрымлівацца, ёсць стрыжань ведаў, вакол якога будуюцца,

нараджаюцца свае думкі і разважанні. Усё залежыць ад тэмы ўрока і мэты,

якую ставіць выкладчык.

На мой погляд, спалучэнне літаратуры і жывапісу дае больш глыбокі

аналіз вобразу дома ў беларускай культуры, натхняе кожнага на свае

асабістыя разважанні. Той жа альбом Бялыніцкага-Бірулі – даволі даступны

сродак, у той час, калі не заўсёды ёсць магчымасць дэманстрацыі слайдаў ці

фільмаў.

На першы погляд, тэма “Вобраз хаты ў беларускай мастацкай культуры”

здаецца аднабаковай. Што новага, цікавага можна дадаць? Але сувязь

літаратуры і мастацтва могуць зрабіць разгляд такой тэмы даволі дынамічным,

дапамагаюць спасцігнуць не толькі вобраз хаты як асобнай будыніны, а больш

шырока зірнуць на гэты вобраз. Бо наш дом не трэба абмяжоўваць чатырма

сценамі, а неабходна заўжды ўсведамляць, што сапраўдны вялікі дом – гэта і

ўсё тое, што па-за межамі драўляных сцен. Наш дах – блакітнае неба, падлога

– зямля, сцены – усе дрэвы вакол. І ўсяму жыццё дае паветра, якое ўдыхае

наш Першатворца.

Патрыятычная накіраванасць падкрэлівае выхаваўчы патэнцыял тэмы.

Разнабаковасць трактоўкі вобразу дае магчымасць дакладна яго данесці.

Кожная глава працы мела на мэце супрацьставіць ідэю “роднасці”

імперскай казарменай ідэалогіі.

Ёсць магчымасць прасачыць за тым, што творцы і мысліцелі Беларусі

выкарыстоўваюць адзінуюпершакрыніцу – беларускую традыцыйную культуру.

Адбываецца працэс фалькларызацыі культуры, які актыўна распачаў у эпоху

Рэнесансу Францыск Скарына, а за тым падхапіў беларускі ідэолаг Аарон

Алізароўскі.

Комплекс “роднасці“ паказан у розных варыянтах. Была зроблена спроба

прасачыць працэс ад матэрыяльнага да духоўнага, які ажыцяўляўся са

станаўленнем пачуцця “роднасці”. І жыллё –як узор матэрыяльнай культуры; і

інтэр’ер жылля, яго ўнутраны змест – як нешта роднае, утульнае, асабістае.

Усё гэта знайшло сваё ўвасабленне ў вуснай народнай творчасці. “Плясаць ад

печчы” – рабіць нешта спачатку, звярнуцца да першакрыніцы. Па гэтых радках

відаць як нашы продкі шанавалі культ печчы, лічылі, што яна дае жыццё ўсёй

хаце.

Выяўленчае мастацтва, на прыкладзе твораў мастакоў ХІХ стагоддзя,

надало магчымасць убачыць “родны кут” іх вачыма. Складаны час, туга па

Радзіме, і, канешне, любоў – усё гэта знайшло сваё месца ў іх творах.

Творчасць Купалы мае вялікае значэнне ў раскрыцці сутнасці тэмы. Таму

радкі Якуба Коласа, якія сталі песней, здаецца будут вельмі дакладнымі:

Мой родны кут,

Як ты мне мілы,

Забыць цябе не маю сілы...

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ

1. Байбурин А.К. Жилище в обрядах и представлениях восточных славян. –

Ленинград, 1983.

2. Беларускае народнае жыллё. – Мінск, 1989.

3. В. Бялыніцкі- Біруля. Альбом-каталаг. “Беларусь”, Мн., 1974.

4. Валодзіна Т. Семантыка рэчаў у духоўнай спадчыне беларусаў. – Мінск,

“Тэхналогія”, 1999.

5. Васючэнка Пятро. Драматычная спадчына Я. Купалы. “Навука і тэхніка”,

Мн., 1994.

6. М. Гарэцкі. Гісторыя беларускае літаратуры, Мн., 1986.

7. Гісторыя беларускага мастацтва. Трэці том. – Мінск, “Навука і

тэхніка”, 1989.

8. Гніламёдаў Ул.. Я. Купала. Новы погляд. “Народная асвета”, Мн.,

1995.

9. Дробаў Л.М. Мастакі ХІХ стагоддзя. – Мінск, “Беларусь”, 1971.

10. Загадкі. – Мінск, “Навука і тэхніка”, Мінск, 1972.

11. Крук Я. Сімволіка беларускай народнай культуры. – Мінск, “Ураджай”,

2001.

12. Купала Янка. Адвечная песня. Вершы і паэмы. “Мастацкая літаратура”,

Мн., 2001

13. Купала Янка. Поўны збор твораў. Том 7, драмтычныя паэмы, п’есы.

“Мастацкая літаратура”, Мн., 2001.

14. Ленсу Я. Хата – мой сусвет. //Мастацтва. – 1995. – №4. – с. 14-

15. Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. – Мінск,

“Беларуская энцыклапедыя”, 1993.

16. Навуменка І.Я.. Янка Купала. Духоўны воблік героя. “Вышэйшая

школа”, Мн., 1967.

17. Наровская А.Н. Жилище в космогонических представлениях белорусов //

Славяне. Адзінства і шматстайнасць: Міжнародная канферэнцыя 24-27 мая 1996,

Мн., 1990.

18. Памятники философской мысли Беларуси XVII – первой половины XVIII

веков. – Минск, “Навука і тэхніка”, 1991.

19. Пешына Т. Я хадзіў па роднай беларускай зямлі. Я быў

шчаслівы//Беларусь, 1997, №8, с. 32-33.

20. Прыказкі і прымаўкі. – Мінск, “Навука і тэхніка”, 1976.

21. Скарына і яго эпоха. – Мінск, “Навука і тэхніка”, 1990.

22. Скарыніч. – Мінск, “Мастацкая літаратура”, 1993.

23. Тычына М. Адыходная мелодыя//Беларусь, 1992, №9, с. 16.

24. Франциск Скорина. Белорусский гуманист, просветитель,

первопечатник. – Минск, “Вышэйшая школа“, 1989.

25. Францыск Скарына. Прадмовы і пасляслоўі. – Мінск, “Навука і

тэхніка”, 1962.

26. Юрэвіч Ул. Я. Купала. Нарыс жыцця і творчасці. “Народная асвета”,

Мн., 1983.

27. Янка Купала. Энцыклапедычны даведнік. “Беларуская савецкая

энцыклапедыя імя Пятруся Броўкі”, Мн., 1986.

Страницы: 1, 2, 3, 4