Белорусский народный календарь (Народны каляндар беларусаў)

календара на Беларусi сярод праваслаўных замацавалiся па старым стылi, а

сярод католiкаў – па новым. Таму афiцыйны грамадзянскi Новы год адзначаецца

па новым – 31 снежня, а на большай тэрыторыi Беларусi Каляды – з 7 па 19

снежня.

Першыя звесткi аб календары знаходзяцца ў “Астрамiравым евангеллi”

(1056 - 1057).

Лiчыцца, што першы беларускi каляндар выдадзены ў 1587 годзе, аб чым

засведчылi вiленскiя беларускiя календары 20 – 30-ых гадоў нашага

стагоддзя. Магчыма, маецца на ўвазе “Календаръ римски новы”, выпушчаны ў

згаданым годзе Герасiмам Сматрыцкiм у Астрозе, цi што-небудзь iншае. Але,

як вядома, яшчэ ў 1522 годзе ў беларусаў iснавала “Малая падарожная кнiжка”

– каляндар, “выложенный из греческого на русский язык доктором Франциском с

Полоцка”. У гэтым друкаваным усходнеславянскiм царкоўна-астранамiчным

календары, разлiчанным на 1523 – 1543 гады, побач з грыгарыянскiм

летазлiчэннем дадзена i юлiянскае. Змешчаны “Псалтыр”, “Часаслоў”,

некалькi канонаў, “Шасцiдневец”, “Саборнiк”, куды ўвайшлi “Святцы” i

“Пасхалiя”. У “Малой падарожнай кнiжцы” славуты Скарына для сваiх землякоў

на роднай беларускай мове тлумачыў асновы пазнання летазлiчэння.

Хрысцiянскi каляндар адлюстрованы на многiх гравюрах скарынаўскiх

выданняў.

Новы этап у гiсторыi беларускага народнага календара звязаны з

падзвiжнiцкай дзейнасцю фалькларыстаў i этнографаў А.

Багдановiча, I. Бермана, Е. Раманава,

Я. Чачата, Ф.Карскага, М. Нiкiфароўскага i iнш. Яны сабралi багаты

матэрыял, якi адлюстроўвае шматграннае духоўнае жыцце беларускага народа ў

прыказках, прыкметах, песнях, абрадах, паданнях, гульнях, святах.

Да рэвалюцыi Беларускiя календары з рознымi патрэбнымi звесткамi

друкавалiся ў Варшаве, Кракаве, Маскве, Петраградзе, Бярэсцi, Вiльнi,

Гомелi, Гродне, Магiлеве, Менску, Полацку i iнш. Аднак сталую традыцыю iх

выпуска па сутнасцi сфармiравалi выдаўцы “Нашай нiвы”. Першы выйшаў на

1910 год у друкарнi Марцiна Кухты ў Вiльнi. Аўтары iкнулiся, каб гэтыя

невялiкiя кнiжачкi сталiся карыснымi i неабходнымi асноўнаму чытачу –

селянiну. Каляндар падаваўся па месяцах у трох разделах: праваслаўным,

рымска-каталiцкiм, грэка-каталiцкiм (унiяцкiм) i адпаведна на трох мовах –

царкоўнаславянскай, польскай i беларускай. Ва ўнiяцкай частцы назвы свят i

прысвяткаў траплялiся прастамоўныя, у канцы змяшчалi некаторыя прыказкi:

Вялiкдзень (Пасха); Ражаство св. Iвана Хрысцiцеля (Рождество Iоанна

Предтечи), i iнш. Хаця i каротка, але быў прадстаўлены яўрэйскi каляндар,

што сведчыла аб дэмакратычнасцi i верацярпiмасцi ўкладальнiкаў.

У календары змешчаны розныя цiкавыя i карысныя матэрыялы – змены фаз

Месяца, надвор’е, даты кiрмашоў на Беларусi i iнш. Акрамя таго, друкавалiся

творы пiсьменнiкаў, фальклорныя матэрыялы, асвятлялiся палiтычныя i

эканамiчныя пытаннi.

Прыблiзна па такому прынцыпу створаны наступныя выданнi: “Беларускi

календар на 1917 год”, “Беларускi гаспадарчы календар на 1926 год”,

“Беларускi гаспадарчы календар на 1930 год” i iнш.

На станаўленне і развіццё беларускай традыцыйнай абраднасці на працягу

апошняга тысячагоддзя аказалі значны ўплыў розныя рэлігійныя веравучэнні,

якія, умацоўваючы свае пазіцыі ў нашым краі, нярэдка імкнуліся абвергнуць

спрадвечныя мясцовыя абрады, звычаі, вераванні і г. д., падмяняючы іх

аналагічнымі новаўвядзеннямі ці падробкамі, якія грунтаваліся на ўласнай

светапогляднай аснове. Але, як сведчыць гістарычная рэальнасць, народныя

традыцыі нельга наўмысна ні выжыць, ні падмяніць, ні забараніць, акрамя тых

выпадкаў, калі яны свядома губляюцца і адыходзяць у нябыт у этнічнай

памяці, як аджыўшае і непатрэбнае звяно ў культурным укладзе жыцця.

Яскравым сведчаннем таму ўпартая барацьба хрысціянства з язычніцтвам, што

вялася на працягу цэлага тысяча-годдзя, але, відавочна, вынікі яе

малазначныя, бо яна не змагла канчаткова зламаць рэлігійныя светапоглядныя

пастулаты нашых далёкіх продкаў-язычнікаў, якія так і захаваліся ў

свядомасці людзей да нашых часоў. У сённяшнім выглядзе і язычвіцтва, і

хрысціянства хутчэй утвараюць цэласную аснову культурнага здабытку нацыі.

Хрьісціянства, павёўшы ўпартую барацьбу за знішчэнне язычвіцтва,

выкарыстоўвала самыя розвыя метады для дасягнення сваёй мэты, ад забарон да

актыўнай ідэалагічнай хрысціянізацыі народных мас. Ужо з самага пачатку

ўвядзення вовай рэлігіі хрысціянскія прапаведвікі аб'явілі язычвіцтва

паганскай верай, людзей, якія ўпарта адстойвалі і абаранялі веру ў сваіх

дахрысціянскіх Багоў, называлі пагавцамі, нават Багоў язычнікаў

перайменавалі ў ідалаў. У 1551 годзе ў шырока вядомай пастанове Стоглавага

сабора язычніцкія звычаі і абрады былі асуджавы і ўвогуле забаронены.

Трэба зазначыць, што хрысціянскія прапаведнікі падобныя пастановы

выконвалі даволі сумленна.

Правядзенне хрысціянскіх пастоў, калі не дазваляліся любыя ўвесяленні,

гулянні, спяванні, прыпадае на дві правядзення мвогіх найбольш важвых

язычніцкіх рытуальных дзён. Так, перадвелікодны сямітыднёвы пост

сумяшчаецца з Гуканнем вясны, пятроўскі пост (з канца Траечнага тыдня да 12

ліпевя — дня апосталаў Пятра і Паўла) прыпадае на дві Купалля, а

двухтыднёвы Успенскі (спажынны) пост супадае са Спасаўскімі святкамі.

Але наш народ цярпліва перажываў і падобныя асуджэнні сваёй рэлігіі, і

забароны, прадаў - жаючы і захоўваючы традыцыі язычніцкіх часоў. Нават у

XIX стагоддзі, калі, здавалася, хрысціянства ўжо даволі трывала “абжылося”

на нашых землях як новая дзяржаўная рэлігія, тагачасны люд упарта

прытрымліваўся шматлікіх рэлігійных свят і абрадаў, якія паходзяць з

язычніцтва.

Як пацверджанне таму і сёння ў большасці традыцыйных абрадаў беларусаў

мы знаходзім адлюстраванне як хрысціянскай, так і язычніцкай рэлігійных

плыняў, зыходзячы з чаго нават ужыванне назваў многіх абрадаў і свят

захавалася паралельнае: Каляды — Ражство Хрыстова, Грамніцы — Срэценне

Божае, Зялёныя святкі — Тройца, Купалле — дзень ІванаХрысціцеля, Багач —

Ражство Маці Божай і г. Д. Тут варта зазначыць, што прыналежнасць гэтых

свят да розных рэлігій выразва характарызуе і працягласць іх па часе. Як

вядома, у нашых продкаў-язычнікаў месцамі правядзення рытуалаў і

набажэнстваў з маленнямі да Багоў і Добрых Духаў былі рошчы, гаі, узвышшы,

рэкі, свяцілішчы, дзе рытуальныя святкаванні праводзіліся на працягу

некалькіх дзён, а то і тыдняў. Прырода, адкрыты прастор, неабмежаваная

колькасць удзельнікаў садзейнічалі таму. Хрысціянскія ж святы і абрады —

гэта храмавыя цырымоніі, якія ў большасці сваёй разлічаны на аднадзённыя

ўрачыстасці і маленні. Таму ў сённяшняй цесна пераплеценай канве язычніцкай

і хрысціянскай духоўных плыняў заўсёды на час правядзення таго ці іншага

язычніцкага свята прыпадае некалькі хрысціянскіх: Каляды і Ражство

Хрыстова, Васілле, Вадохрышча; Гуканне вясны і Саракі, Вялікдзень,

Дабравешчанне, Юр'е, Мікола; Зялёныя святкі і Тройца, Духаў дзень і г. д.

Паколькі на працягу многіх стагоддзяў у нашым краі не было адзінага і

пастаяннага веравызнання, беларускі народ у большасці выпадкаў упарта

прытрымліваўся спрадвечнай дзедаўскай веры часоў язычніцтва, якая хоць і

забаранялася і крытыкавалася хрысціянствам і іншымі рэлігійнымі плынямі і

дзяржаўнымі структурамі, але была адзіным, пастаянным і агульнавядомым на

ўсёй тэрыторыі веравучэннем, якое трактавалася няпісанымі законамі продкаў,

што бытавалі і перадаваліся з пакалення ў пакаленне, як самае сакральнае, і

захавалася да нашых дзён у выглядзе традыцыйных рытуалаў, звычаяў,

вераванняў і г. д.

Падобная сітуацыя даволі пераканаўча сведчыць пра тое, што спрадвечная

традыцыйная аснова і ўсё, што на ёй створана, уяўляе сабой найболын

устойлівае і актыўнае звяно ва ўкладзе жыцця чалавека.

Абраднасць — гэта традыцыйная норма паводзін, якая вынікае з

гістарычнага вопыту жыцця многіх і многіх пакаленняў.

У народным календары самы актыўны абрадавы комплекс прыпадае на вясну

і восень — менавіта на тыя поры года, калі чалавек засяваў ніву і ўбіраў

яе. Такая акалічнасць невыпадковая. Пасля доўгага зімовага сну ажывала

прырода, абуджалася да новага вітка жыцця маці-зямля. Думы і надзеі

чалавека ў гэты час былі прасякнуты разважаннямі аб ранняй і цёплай вясне,

будучым ураджаі, спрыяльным пладавітасці зямлі, надвор'і. Але перш чым

прыступіць да актыўнай сялянскай працы, трэба было дачакацца, пакуль

сонейка прагрэе зямлю, ажывіць яе і адзене ў зялёны ўбор. Чалавек не жадаў

быць толькі пасіўным назіральнікам і чакаць прыходу вясенняга цяпла і

пачатку земляробчых работ. Ён

імкнуўся праз прызму вясенніх абрадаў, розных магічных рытуалаў звярнуцца з

просьбамі і маленнямі да Добрых Духаў і Багоў, каб наблізіць прыход вясны і

абудзіць жыватворную сілу зямлі. Гуканне вясны, Саракі, Благавешчанне,

Юр'е, Мікола і многія іншыя вясеннія святы і прысвяткі былі прасякнуты

гэтай надзённай марай людзей. А дачакаўшыся цяпла і засеяўшы ніву, трэба

было звярнуцца і да Духаў-продкаў, каб разлічваць і на іх благаславенне і

спрыянне ў паўсядзённых справах земляроба. I таму напярэдадні Духава дня,

альбо Тройцы, у суботу спраўлялі духаўскія ці, як іх яшчэ называюць,

траечныя, Дзяды.

У аналагічнай паслядоўнасці праходзіць і восеньская абраднасць, сэнс

якой зводзіўся да таго, каб аддзячыць Багоў за здабыты ўраджай і багацце ў

сялянскіх засеках і каморах. Макаўе, яблычны і арэхавы Спас, Прачыстая,

Багач, Пакроў вызначаюцца рытуаламі, маленнямі і ахвярапрынашэннямі Багам і

маці-зямлі за іх ласку і клопат пра дабрабыт чалавека і шчодрыя дары

сялянскай нівы. Вянцом восеньскай абраднасці зноў жа былі асяніны, ці

змітраўскія Дзяды, на якіх дзякавалі Духаў-продкаў за іх садзеянне і

спрыянне ў земляробчых і гаспадарчых справах чалавека і здабьггкі на

сялянскіх палях.

Зімовы і летні перыяды, як вядома, характарызаваліся актыўнай працай

людзей. Пачынаючы з Піліпаўкі і амаль да Вялікадня абраблялі лён, ткалі

палатно, шылі, вышывалі. Пачынаўся стойлавы перыял для жывёлы, якую

штодзённа трэба было даглядаць, а таксама трымаць у цяпле жыллё, навучыць

грамаце дзетак і г. д. Лета ж у сваю чаргу патрабавала актыўнай аддачы сіл

на полі, у лузе, у лесе: “Лета працуе на зіму, а зіма на лета” альбо “Што

ўлетку прыдбаеш, то зімой з'ясі”, — сведчыць народная мудрасць. Таму летняя

і зімовая абраднасць прадстаўлена значна вузей у народным календары, за

выключэннем калядных (раждзественскіх) і купальскіх дзён, якія былі

прымеркаваны да перыядаў зімовага і летняга сонцастаяння.

Варта зазначыць і такую асаблівасць каляндарвых абрадаў, што многія з

іх характэрны толькі для пэўных рэгіёнаў Беларусі і хутчэй захаваліся як

рэлікты племянной культуры нашых продкаў. Так, абрад Пахаванне стралы бытуе

толькі на тэрыторыі, якую насялялі радзімічы, Ваджэнне куста і Жаніцьба

Пасвета — Дрыгвічы і Яцвягі, Жаніцьба Цярэшкі і Камаедзіца — крывічы. У

кантэксце сённяшняй агульнанацыянальнай традыцыйнай культуры гэтыя абрады

ўяўляюць сабой парэгіянальныя абрадавыя локусы, якія значна дапаўняюць і

ўзбагачаюць нашу духоўную спадчыну.

Сямейная абраднасць ахоплівае найбольш важныя вехі ў жыцці чалавека —

нараджэнне, вяселле, провады ў войска, перасяленне ў новую хату, пахаванне

і памінанне нябожчыка — якраз усе тыя моманты, якія былі найбольш значнымі

і адказнымі, пэўнай мяжой на жыццёвым шляху. I хоць усе яны абгрунтаваны

практычнай неабходнасцю, іх змест у асноўным напоўнены клопатам аб

прадаўжэнні чалавечага роду, здаровым развіцці будучага патомства. Нездарма

ж у народзе кажуць: “Калі дзіця на свет прыходзіць, новы кусок хлеба

родзіць”, “Без дзяцей ціха, ды на старасці ліха” ці “Дзіцятка хоць і крыва,

ды бацьку з маткаю міла”.

У беларусаў з нараджэннем дзіцяці звязаны два абрады — адведкі

(адведзіны), калі сваякі і знаёмыя прыходзілі да бацькоў немаўляткі, каб

павіншаваць іх і раздзяліць іх радасць, падтрымаць маладых бацькоў слушным

словам, практычным павучаннем альбо матэрыяльнай дапамогай, і радзіны

(хрэсьбіны) — абрад хрышчэння дзіцяці ў царкве або касцёле. Жаданне здароўя

маці і дзіцяці, шчаслівага будучага лёсу нованароджанаму ўласціва многім

рытуальным дзеянням, звычаям і павер’ям, што суправаджаюць радзінную

абраднасць.

Менавіта ў сям'і і дзецях — шчасце чалавека і яго вечнасць.

Стварэнню новай сям'і з даўніх часоў надавалася важвае значэнне. Па

тых, хто будзе бацька і маці, яшчэ задоўга да вяселля судзілі аб лёсе

будучай сям'і і яе нашчадкаў. Невыпадкова, што сярод усіх сямейных абрадаў

вясельная абраднасць самая працяглая па часе. Пачынаецца яна звычайна

сватаннем, калі жаніх з двума-трыма сваякамі прыходзіў да бацькоў дзяўчыны

прасіць яе рукі. Атрымаўшы згоду на выданне дачкі, праз тыдзень-два

збіраліся на заручыны, дзе сустракаліся родзічы жаніха і нявесты, і ўжо

пасля такога знаёмства і згоды двух родаў на маючы адбыцца шлюб дамаўляліся

аб часе правядзення вяселля, якое звычайна гулялі некалькі дзён.

Заканчваліся ж беларускія вясельныя абрады пярэзвамі, калі на працягу

тыдня, а то і больш, госці маладога і маладой запрашалі адзін аднаго да

сябе ў госці.

Провады навабранцаў у войска таксама на працягу апошніх стагоддзяў

выліліся ў характэрны для гэтай падзеі абрад, які хутчэй быў выкліканы

заклапочанасцю родных і бацькоў аб вяртанні будучага салдата жывым і

здаровым да роднай хаты, у сваю сям'ю.

Беларускі абрад провадаў на армейскую службу складаецца з некалькіх

рытуалаў, такіх, як паездка навабранца з роднымі ў храм, дзе за яго здароўе

служылі абедню, развітанне з аднавяскоўцамі — абход будучым

салдатам родных і знаёмых у сваёй вёсцы, якія яму зычылі хутчэйшага

вяртання дадому, а старэйшыя людзі, бывалыя салдаты дзяліліся сакрэтамі

вайсковага жыцця, вечар-провады, што спраўлялі за дзень да

ад'езду на зборны пункт, на якім будучага воіна аплаквалі і благаслаўлялі

“чэсна служыць Айчыне”, надзялялі грашыма і рэчамі “на дарогу”, а таксама

провады непасрэдна ў дзень адпраўлення з сваёй хаты, калі родныя

рабілі шматлікія рытуалы і магічныя дзеянні, “каб хлопец жывым і

здаровым вярнуўся назад”.

Перасяленне ў новую хату атрымала назву — улазіны альбо ўваходзіны, для

якіх характэрны рытуалы, накіраваныя на шчаслівае і заможнае пражыванне

пэўнай сям'і на новым месцы.

Смерць была канчатковай мяжой зямнога існавання

чалавека. Жалоба і пашана, з якой праводзяць у апошні шлях

нябожчыка, — гэта своеасаблівая даніна павагі і ўдзячнасці за

пакінуты ім след на зямлі, сярод людзей.

Беларускія жалобныя абрады складаюцца з двух частак — пахавання

Страницы: 1, 2, 3, 4